14-ти Ноември: Светски Ден на Дијабетес (Интервју со д-р Гоце Христов)
Дијабетот претставува хронична болест која се јавува кога панкреасот не произведува доволно инсулин, хормон кој го регулира нивото на шеќер во крвта, или кога телото не може ефикасно да го користи инсулинот кој го произведува панкреасот.
Хипергликемијата, односно покаченото ниво на шеќер во крвта, која е карактеристична за неконтролиран дијабет, води до сериозни оштетувања, особено на нервите и крвните садови.
Постојат неколку видови дијабет:
- Дијабет тип 1, познат како инсулин-зависен дијабет, се карактеризира со недостаток на лачење на хормонот инсулин. Симптомите на овој тип дијабет вклучуваат прекумерно излачување на урина, жед, постојан глад, губење на тежина, промени во видот и замор.
- Дијабет тип 2, познат како инсилин-независен дијабет, се јавува како резултат на неефикасна искористеност на инсулинот во телото. Симптомите најчесто се слични со оние кај дијабет тип 1, меѓутоа помалку забележливи, поради што болеста се дијагностицира неколку години по настанувањето.
- Гестациски дијабет претставува состојба при која се јавува хипергликемија во текот на бременоста, поради што се зголемува ризикот од компликации во текот на бременоста и по породувањето.
- Предијабетес е состојба во која индивидуите имаат покачен шеќер во крвта, но сепак не можат да се вбројат во класата на дијабетичари. Овие луѓе имаат зголемeн ризик за појава на дијабет тип 2, срцеви заболувања и мозочен удар.
Според податоците од оваа година во Македонија има вкупно 116.000 лица со дијабет од кои 45.000 се на постојана инсулинска терпија, а од нив дури 600 се деца до 18-годишна возраст, со што нашата држава е во рамките на државите со повисока преваленца на дијабет во однос на светскиот просек.
Светскиот ден за борба против дијабетот претставува ден за подигнување на свеста на населението за тоа што претставува дијабетот, колку е застапен во светот и можните начини за превенција од појава на шеќерна болест. Овој ден се одржува по иницијатива на Итернационалната Федерација за борба против дијабет и СЗО и се одржува на 14 ноември секоја година. Се одбележува на оваа дата, бидејќи тогаш се родил Frederick Banting, кој заедно со Charles Best, го откриле инсулинот во 1933 година.
По повод одбележување на Светскиот ден на дијабетот и подигнување на свеста за значењето на рана дијагностика, третман и контрола на дијабетот решивме да направиме интервју со Д-р. Гоце Христов, супспецијалист дијабетолог од ЈЗУ Општа болница Струмица.
1. Што Ве инспирираше да супспецијализирате дијабетологија?
Изборот да продолжам со супспецијализација по дијабетологија беше фактот дека оваа наука била и сè уште е медицинската специјалност која претставува врвен предизвик во успехот да се менаџира со биохемијата, клеточната биологија и генетиката директно кај грижата за пациентите. Како што минував низ моето дотогашно медицинско образование, сфатив дека процесот на размислување кај дијабетологијата одговара на овој интерес. Имено и годините претходно откако сум во клиничката пракса, открив дека полето на дијабетологијата нè става како „медицински детективи“ – одвојувајќи време да копам низ медицинските истории, да организирам дијагностички тестови преку лаборатории, па дури и динамични ендокрини тестирања. Така, практиката на дијабетологија јасно се совпаѓаше со мојата личност. Диајбетологијата како неодвоив сегмент од ендокринологијата отсекогаш се сметала за кралица на когнитивните специјалности, односно дисциплина која обезбедува континуирана интелектуална стимулација, прагматично задоволство и широко поле за постојано откривање на модалитети. Како дијабетолог, вие сте изложени на огромна разновидност на ендокрини проблеми, од кои некои не се локализирани на одреден орган и се присутни со суптилни клинички карактеристики, а некои се вообичаени со огромно влијание и на индивидуално и на ниво на целото општество, додека пак мал дел се и доста ретки со исклучителни дијагностички и клинички презентации. Сето тоа искуството, од минувањето низ дијагнозата до третманот и секојдневниот живот со кондиција која бара внимателна замена на хормонот, неопходен не само за оптимално здравје, туку и за преживување, беше вистински катализатор за мене , а во исто време и голем предизвик за правилно толкување на моќта на хормоните. Конечно, ме фасцинираше тој голем импакт на тие толку мали хемиски гласници за да разбереме зошто тие грешат, зошто заменуваат, блокираат или дури го користат нивниот потенцијал да развијат различна болест. Токму оваа привлечност ме наведе да работам во оваа специјалност со надеж дека повеќето пациенти ќе имаат корист, преку мое подобро разбирање на хормоните, а нивно навремено унапредување на здравјето.
2. Дали и како може да се превенира дијабетот?
Според добро познатата народна изрека “подобро да се спречи отколку да се лечи” постапуваме во многу ситуации, но кога се работи за дијабетесот тоа е особено важно бидејќи се смета дека барем половина од случаите со дијабетес се превентибилни. Една од причините за манифестација на дијабетес е сериозно високата бројка на лица со прекумерна телесна тежина и обезност и високата преваленца на дијабетес во Македонија. Имено, 62,7 проценти од мажите и 48,4 проценти од жените во нашата држава се со зголемена телесна тежина, односно 19,6 и 17,2 проценти соодветно се со некој степен на обезност. Преваленцата пак на дијабетес изнесува 12,2 проценти, додека бројот на новодијагностицирани лица со дијабетес во Македонија е околу 125 000. Претпоставките се дека барем уште толку се недијагностицирани, односно имаат предијабетес. Ова е предизвик кој навистина изискува поголемо внимание, од сите нас ординирачките доктори. Ризик фактори за дијабетес секогаш треба да ни бидат аларм за што порана детекција на оваа болест. Истите се поделени во две поголеми групи и тоа како немодифицирачки и модифицирачки фактори на ризик. Оние, врз кои не можеме да влијаеме се позитивната фамилјарна анамнеза, возраста над 45 години како и позитивна историја за дијабетес во бременост и раѓање на големо бебе. Ризик факорите кои се модифицирачки, пак се прекумерната телесна тежина односно централниот тип на дебелина, дислипидемиите, хипертензијата, метаболниот синдром, несоодветната исхрана, отсуството на физичка активност, стресот како и некои одредени ендокринолошки заболувања.
Конкретно, на прашањето дали може да се превенира дијабетесот, одговорот е “да”! Може да го спречите или одложите дијабетесот тип 2 со докажани и апликабилни промени во животниот стил.
3. Кои според Вас се најважните аспекти во едукацијата кај пациентите со дијабет?
Секако, една од првите мерки е едукација на пациентите со дијабетес за промена во начинот на исхрана, доколку пациентот не практикувал здрава исхрана.
Што подразбира здравата исхрана?
Тоа е исхрана која е добро избалансирана, каде правилно ги консумираме сите нутриенти, а нутриенти ги нарекуваме хранливите состојки кои ги земаме преку исхраната и се делат на микро и макро нутриенти. Здравата храна е богата со овошје и зеленчук и на нив треба да отпаѓа најголемиот дел од намирниците за дневна исхрана. Во отприлика ист сооднос со овошјето и зеленчукот треба да се внесат житарки, леб, цереалии, компир, ориз и секогаш препораката е да се оди на варијанта црн, интегрален леб, исто и ориз наместо бел. Помал дел отпаѓа на месо, риба и замени и рибата, особено морската е преферирана опција пред месото, а од месото се место му се отстапува на помалку масно место. Млекото и млечните производи треба да бидат застапени во отприлика ист сооднос со месото или рибата, а најмал дел да биде храна која содржи заситени масти и шеќери. Не постојат препораки за прецизен процентуален сооднос и секако дека пристапот треба да биде индивидуализиран за секој пациент. Една од најпрепорачуваните исхрани е медитеранската исхрана која е соодветна за лица со предијабетес, а се препорачува и исхрана со помалку калории и масти. Медитеранската исхрана е базирана на употреба на многу овошје, зеленчук, маслиново масло и риба. Важно во здравата исхрана е да се внесуваат цели зрна од житарки, мешунки, јатки, зеленчук, овошје и да се сведе на минимум внесот на рафинирана и процесирана храна. Во последниве децении Медитеранската исхрана е предмет на многу студии и, како целина, сугерира дека традиционалната медитеранска исхрана е поздрава од исхраната на западните земји. Пост-анализа во 2016 година покажа дека усвојувањето на медитеранската исхрана довела до намалување на инциденцата на кардиоваскуларни настани, рак на дојка и дијабетес мелитус. Конечно, студијата за деца во 2016 година покажала дека усвојувањето на медитеранската исхрана довела до намалување на инциденцата на настинки и катаракта во однос на претходната година, кога децата не се хранеле врз основа на медитеранската исхрана. Во принцип, можеме да кажеме дека ниедна храна не е забранета. Важна улога игра количината на секоја храна што треба да се консумира. Потребно е да се персонализира во зависност од полот, возраста, физичката активност, постојните состојби или предиспозиција за нивна појава, специјални ситуации како што се бременост, доење, пубертет итн. Количината на храна која ја консумираме треба да биде колку што е доволно да ја задржиме нашата тежина во посакуваните граници и да ги обезбедиме сите потребни нутритиенти.
4. Кои според Вас се најголемите предизвици со кои се соочуваат дијабетичарите?
Тековните предизвици во менаџирањето со дијабетесот вклучуваат: оптимизирање на употребата на моментално достапните терапии за да се обезбеди соодветна контрола на гликемијата, крвниот притисок и мастите; едукација на пациентите за самоуправување со дијабетесот; подобрување на придржувањето на пациентот кон животниот стил и фармаколошките интервенции; намалување на бариерите за рана употреба на инсулин како и подобрување на здравствена заштита на лицата со хронични состојби.
Управувањето со дијабетесот може да биде тешко. Понекогаш може да се чувствувате преоптоварени. Ако имате дијабетес значи дека треба често да го проверувате нивото на шеќер во крвта, да правите избор на здрава храна, да бидете физички активни, да не заборавајте да го земате лекот и да донесувате други добри одлуки за вашето здравје неколку пати на ден.
Луѓето со дијабетес имаат поголем ризик од развој на компликации од дијабетес, вклучувајќи срцеви заболувања, мозочен удар, висок крвен притисок, проблеми со циркулацијата – што веројатно ќе доведе до ампутација, оштетување на нервите и оштетување на бубрезите и очите.
Иако е речиси невозможно постојано да ги држите негативните мисли настрана, постојат едноставни дневни стратегии што можете да ги преземете за да си помогнете во одржувањето на целокупниот позитивен начин на размислување и да живеете среќен, исполнет живот. Вашето патување со дијабетес може да изгледа долго, меѓутоа фокусирањето на победите во малите моменти ќе Ви овозможи позитивен напредок.
5. Како дијабетичарите сами можат да влијаат врз контрола на дијабетот и да останат здрави?
Ако претходно споменавме дека императив во постигнувањето на добра гликемиска контрола , а со тоа и ставање под контрола на дијабетесот е добро одбраната и избалансирана исхрана, истото не е само по себе доволно за задоволителна контрола на дијабетесот и чувството дека Вие сте релативно здрави. Во овој момент би ѓи споменал и следниве модалитети кои инфлуираат за добро контролирана болест.
Имено, физичката активност е многу важна за одржување на целокупното здравје, а особено за контрола на дијабетесот бидејќи ја подобрува инсулинската сензитивност. Препораките се дека децата и адолесценти на возраст од 5-17 години треба да имаат минимум 60 минути умерена до енергична физичка активност на ден. За време на практикување на физичката активност потребно е и корисно да се применуваат активности кои што ќе ги зајакнуваат мускулите и коските, најмалку три пати во текот на една недела. На возраст од 18 до 64 години, физичката активност е неопходна и корисна доколку се практикува правилно согласно здравствените можности на секој поединец. Се со цел да се почуствуваат корисните ефекти од употребата на соодветна активност, потребно е практикување максимум 150 минути физичка активност со умерен интензитет или минимум 75 минути енергична физичка активност во текот на неделата, или одредена комбинација од двата видови на физичка активност. Во однос на вежбите, се препорачуваат вежби за зајакнување на мускулите чие што практикување е доволно два или повеќе дена во неделата. За лицата на возраст од 18 до 64 години во однос на умерената физичка активност се препорачува нејзино спроведување, пет дена во текот на неделата или практикување на вежби со кои што ќе имаат засилен интензитет најмалку 20 минути, три дена во текот на една недела. Додека пак, вежбите кои ги обликуваат мускулите и ја зголемуваат мускулната сила потребно е да се практикуваат 2-3 пати неделно, или во комбинација со аеробни вежби. Кога станува збор за практикување на физичка активност кај лица повозрасни од 65 години пак, потребно е да се практикува максимум 150 минути умерена физичка активност или 75 минути енергична во текот на неделата е доволно за одржување во здрава форма согласно здравствените можности.
Тука уште би ги надодал и прекин со пушењето цигари кај оваа категорија на пациенти и навремено и редовно земање на фармаколошката терапија.
6. Како најчесто се третира дијабетот и што треба дијабетичарите да преземат во случај на ниско ниво на шеќер во крвта (хипогликемија)?
Со оглед на огромната потреба за лекување на дијабетесот фармаколошката терапија на дијабетесот значително се развива, а особено нагласено во последниве декади кога се појавија доста нови групи лекови. Една од честите ситуации со кои се соочуваме е пролонгирање на фармаколошката терапија кога пациентот е дијагностициран со дијабетес. Неретко тоа е на барање на пациентите со надеж дека ќе успеат со диета и физичка активност да ја регулираат гликемијата. Иако диета и физичка активност се прва и основна мерка на почеток и понатаму во тек на менаџментот на дијабетесот, сепак се смета дека најчесто е недоволна сама за себе, па се губи непотребно драгоцено време во пролонгирање на почетокот на терапијата со лекови. Затоа препораката е веднаш да се започне терапија со лекови. Ненавременото започнување со терапија, а понатаму во текот на прогресијата на болеста и ненавремено интензивирање или промена на терапијата води кон појава на дијабетични компликации. Фармаколошката терапија е поделена на орална антидијабетична терапија, инсулинска терапија и инјектабилна инкретинска терапија.
Лицето кое забележува знаци на хипогликемија треба да консумира 15-20 грама јаглени хидрати или гликоза, како што се: коцки шеќер, бонбони или чаша овошен сок. Потоа треба да го проверите шеќерот во крвта по 15 минути и да јадете уште една ужинка. Сите овие постапки се повторуваат додека нивото на шеќер во крвта не биде на соодветно ниво. По ова, може да се јадат јаглехидрати со побавно ослободување, како што се житарици, леб, ориз или овошје.
7. Голем број од дијабетичарите страдаат од дијабетска нефропатија, ретинопатија и кетоацидоза. Како можат да се превенираат овие компликации асоцирани со дијабет?
Компликациите од оваа болест се поделени во две големи групи и тоа акутни и хронични. Акутните компликации се однесуваат на акутно покачување и намалување на нивото на гликемијата. Дијабетесот се смета за болест на крвните садови и го напаѓа ендотелот и на малите и на големите крвни садови. Така настануваат хроничните компликации од дијабетесот кои може да бидат макроваскуларни и микроваскуларни. Макроваскуларните компликации настануваат како резултат на оштетување на поголемите крвни садови вклучително коронарните артерии и крвните садови во мозокот и екстремитетите. Микроваскуларните компликации настануваат како резултат на оштетување на малите крвни садови предизвикано од тешка и пролонгирана хипергликемија. Такви се дијабетичната ретинопатија и дијабетичната нефропатија. Во секој случај, постојат уште неколку компликации кои се поврзано со дијабетот од кои би ги издвоил невропатијата и дијабетичното стопало.
Во однос на превенцијата на хроничните компликации кај дијабетесот би кажал дека истите би ги превенирале, односно би го одложиле времето на нивното пројавување само доколку се придржуваме кон редовен фармаколошки треман како и прифаќање и имплементирање на нефармаколошките стратегии на менаџментот на оваа состојба.